1492 yili Xristofor Kolumb moviy okeanni juda yaxshi suzib o‘tdi, shunday ekan nima uchun undan keyin Yangi Dunyo nomlanmadi?
– Kolumb reputatsiyasi vaqtida Yevropaliklar yangi topilgan materikni shu vaqtda omadli oshkora hujum olib borgan Italiyalik tadqiqotchi Amerigo Vespuchchi bilan bog‘lashgan, – deydi Ohiodagi Kent davlat universiteti tarix fanlari professori Mat Krevford.
Krevford aytadiki, Kolumb vafot kunigacha yangi joylarni kashf qilishni to‘xtatmagan. Agar butun boshli Yangi Dunyoni ko‘rsatishda Kolumb birinchi tadqiqotchi bo‘lmaganda, Vespuchchi ularning yana biri bo‘lardi. Kolumb 1451 yilda Italiyaning Genoa shahrida tug‘iladi, 1476 yilda Portugaliyaga ko‘chib ketib xarita yasash biznesini boshlaydi. Bu davr Tadqiqotlar Davri deb nomlanardi. Portugaliya bu borada ilg‘or bo‘lib, allaqachon Madeira oroli, Atlantika okeanidagi Azores va Afrikaning g‘arbiy qirg‘og‘i kashf qilingandi. Shunga qaramay, Yevropaning asl maqsadi Hindistonga erishish edi. Ottoman Empayr Yevropaliklarga Konstantinapol orqali kirishni, shuningdek, Qizil Dengiz va Shimoliy Afrikani kesib o‘tish yo‘lini to‘sib qo‘ygandi. Kolumb ozroq harakat qilishni xohladi va Osiyoga g‘arbiy okrug orqali yetib borishni rejalashtirdi. Kolumbning g‘oyasiga Portugaliya qarshi chiqdi, sababi u hali yaxshi aloqa o‘rnatmagan edi, yana ular Kolumbni Yevropa va Hindiston orasidagi masofani to‘g‘ri chamalay olmayapdi deb o‘ylashdi. Shundan so‘ng u rejasini Ispaniyaga olib boradi. Ispanlar Kolumbning g‘oyasini qanday qarshi olishlari noma’lum edi. Agar u Hindistonga yetish yo‘nalishini topsa, nima uchun unga rozilik berishlari kerakligini tushuntirmoqchi bo‘ldi. – U ko‘p narsani olib kelishga va’da bergan: savdo-sotiqning yetarli darajadagi ulkan ulushi va Osiyo bilan ko‘proq tashqi aloqadan keladigan boylikni, – deydi Krevford. – U “Ummon dengizining admirali” va “Hindiston vakili” nomini va’da qilgan.
Keyingi tarixda nima yuz berdi?
Kolumb Guanahanining Bahaman oroliga suzib kirdi. Kolumb qilgan 4 dengiz sayohati davomida Yangi dunyoni kashf qildi. U xuddi Kuba orolidek Hispaniola, Amerika janubi va markaziy qirg‘og‘iga qadam qo‘ydi. Lekin Kolumb qat’iy tarzda Osiyoni topganini takroradi, balki uning boylikni va Ispaniyaga va’da qilgan nomni saqlab qolishi kerakligi buni ta’minlagandir, deydi Krevford. Kolumbning tutgan bir qancha pozitsiyalari zamondoshlariga uni ishonchli emasdek ko‘rsatdi. Shu paytda Portugaliyalik tadqiqotchi Vasko da Gama Portugaliyadan Hindistonga sayohat qildi va 1494 yildan 1499 yilgacha janubiy Afrika burni bo‘ylab suzib, qaytib keladi, maqsad Hindistonga borishda poygada Ispaniyadan ustun kelish edi.— Ispaniya hokimiyati Kolumbning Osiyoga borishdagi omadsizligi va takrorlangan reputatsiyani tashkillashtirgani sabab baxtsiz ko‘rinishda edi. Yana bir sababi ular Kolumbni hibsga olish uchun Karibbenga agent jo‘natib uni Ispaniyaga olib kelgani, – deydi Krevford.
Xatlar
1493 yilda Kolumb yordamchilaridan biri, Luis de Santangelga kashfiyoti haqida xat yozadi. Bu xat keyinroq qayta bosmadan chiqariladi va ko‘plab odamlar tomonidan o‘qiladi. Lekin Italyan Vespuchchi xatlari ko‘proq mashhur edi. Vespuchchi Portugal bayrog‘i ostidan suzib o‘tgan, uning yangi dunyoga ilk safari 1499 yili bo‘lgan. Aytib o‘tilganidek, Vespuchchi bu hudud Osiyo emasligini, lekin yangi materikligini tan olgan.
Nima bo‘lishidan qat’i nazar, Vespuchchining Yevropadagi eng zo‘r tijoratchi homiysi Lorenzo de Medikiga bergan xati shu ma’noni anglatgan. – Kolumbning xatlariga qaraganda Vespuchchining xati mulohazalarsiz bo‘lmagan, odamlar Yangi Dunyo haqida o‘rganganlar, – deydi Krevford. – Uning xatlarida o‘sha joyda yashovchilarning urf-odatlari va o‘zining yangi ilmiy kuzatuvlari bor, – deb yozadi 2016 yilda Vashington universiteti tarix fanlari professori Kristina Jonson.
Bu xat mashhur xarita yasovchiga ta’sir ko‘rsatadi. 1507 yilda German kartograferi Martin Voldsemuler Amerika deb nomlangan foydalanish uchun ilk xaritani yaratadi. Shunga qaramay, bu nom Braziliyaning ustida muallaq turdi. “Voldsemuler aslida bu yerga Amerika deb nom bermaydi” deb eslatib o‘tadi Krevford.
Nima uchun hudud Amerigo deb emas Amerika deb nomlangan. Pamfletda shunday tadqiq qilinadiki, Voldsemuler xarita uchun shunday qayd yozadi: Sababi Yevropa ham Osiyo ham nomlarini ayollardan qabul qilib olgan, men sabab ko‘rmayapman, Amerigo qismini kimdir odilona obekt bilan chaqirishi kerak, hudud Amerigomi yoki Amerika, Amerigo bu kashfiyotchi, buyuk qobiliyat kishisi.
–Darvoqe, Portugallar allaqachon “Ilha de Vera Kruz” yoki “Tru Krosning oroli”ni Braziliya deb nomlagandi, biroq o‘sha payt Voldsemuler buni bilmagandir, – deydi Krevford.
Keyinchalik 1513-1516 yillardagi xaritalarda Voldsemuler Amerika nomidan foydalanishni to‘xtatdi va “Terra Inkognita” va “Terra Nova” kabi nomlardan foydalandi. Chunki u keyin Yangi dunyoni Vespuchchi emas Kolumbus kashf qilganini bilgan. Biroq endi kech edi, boshqa xarita yasovchilar alaqachon oldingi nusxani ko‘chirib, bu nomni olislarga tarqatib bo‘lgandi. Amerika nomi 1500-yillarda mustahkam tomir otib ketgandi.
To‘g‘ri, yangi joyni nomlash ramziy munosabati Yevropaliklarga bu hududni bazi paytlarda boshqara olmaslikni bergan.
– Xaritalarni yasashdagi tashabbus va Yevropaliklarning joylar nomlari va ularni yorliqlarini tayinlashi, bu hududlarga egalik qilish uchun qurbi yetgan qismlarni nomlash voqealari Yevropaliklarda bo‘lmagan, – deydi Krevford. – Bu mustamakaga ayantirish g‘oyasi bo‘lardi – bu yerlar bizniki, bu joylarga biz o‘z nomimizni berganmiz.Katta yozuvchi Laura Geggel maqolasini
Dildora TO‘YChIYeVA
tarjima qildi.
www.livesciense.com
